Wymawiam poprawnie! to projekt organizowany we współpracy z Edukacyjna.pl, w którym opisujemy zagadnienia związane z rozwojem mowy. Przyjrzymy się bliżej sprawnościom artykulacyjnym nabywanym przez dziecko na poszczególnych etapach życia. Będziemy także prezentować pomoce, gry oraz ćwiczenia które można wykorzystać, by usprawniać narządy artykulacyjne oraz wspierać poprawną wymowę.
Głoska [r] nie bez powodu nazywana jest królową głosek. Pojawia się ona w rozwoju mowy jako ostatnia – przed szóstym rokiem życia, a do jej prawidłowej artykulacji potrzeba dużej sprawności aparatu artykulacyjnego. Droga do poprawnej wymowy głoski [r] przechodzi zazwyczaj kilka etapów: od wymowy gardłowej u niemowlaków (zwanej głużeniem) przez substytucje do [i] lub [j], aż po zastępowanie jej głoską [l] – i to właśnie ta ostatnia substytucja jest najbardziej pożądana i najbardziej naturalna dla rozwoju mowy.
Prawidłowa artykulacja zależna jest także od właściwej wymowy głosek szeregu szumiącego [sz] [ż] [cz] [dż] oraz głoski [l], która charakteryzuje się tym samym miejscem realizacji.
Według klasyfikacji głosek [r] jest ustna, dźwięczna, półotwarta, przedniojęzykowo-dziąsłowa i twarda. Oznacza to, że podczas artykulacji boki języka przylegają do górnych zębów i dziąseł, a czubek języka wibruje delikatnie uderzając o wałek dziąsłowy. Więzadła głosowe drgają, wargi są lekko rozchylone, a żuchwa nieco obniżona.
Należy pamiętać, że poprawna wymowa głoski [r] to taka, podczas której czubek języka drga dotykając wałka dziąsłowego. Każde inne miejsce drgania czy inny sposób artykulacji jest wadą wymowy, którą należy jak najszybciej skorygować.
Reranie – czyli nieprawidłowa artykulacja głoski [r] – jest coraz częściej spotykaną wadą wymowy wśród dzieci i dorosłych! wynikającą z niskiej sprawności ruchowej języka lub nieprawidłowej budowy aparatu artykulacyjnego (skrócone wędzidełko podjęzykowe, podniebienie gotyckie, przerost języka). Wówczas nasz aparat artykulacyjny „szuka” alternatywny dla właściwej wymowy i głoska [r] pojawia się w mniej lub bardziej zniekształconej formie, ale nadal jest wadą wymowy. Wśród najpopularniejszych rodzajów rerania znajdziemy:
^ reranie języczkowe – drgania przeniesione są na języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego;
^ reranie wargowe – w drgania wprowadzone zostają wargi zbliżone do górnych bądź dolnych siekaczy;
^ reranie międzyzębowe – czubek języka podczas drgań wsuwany jest między zęby;
^ reranie policzkowe – podczas wymowy prąd powietrza skierowany jest w stronę policzków powodując ich drgania;
^ reranie podniebienne – drgania wywołane są zbliżeniem tylnej części języka do podniebienia miękkiego;
^ reranie gardłowe – drgania powstają między tylną ścianą gardła, a nasadą języka (wymowa francuska);
^ reranie nosowe – spowodowane niedomknięciem wejścia do jamy nosowej, dźwięk zbliżony jest do wymowy [ng];
^ reranie boczne – powietrze podczas wymowy przedostaje się między boczną krawędzią języka, a górnymi dziąsłami;
^ reranie krtaniowe – wymowa [r] krtaniowego.
Jak widać, sposobów nieprawidłowej artykulacji głoski [r] jest wiele, każdy sprowadza się jednak do jednego wniosku: głoska [r] jest głoską wymagającą wielu żmudnych ćwiczeń poprzedzających, a proces jej wywoływania i automatyzacji jest często długotrwały i niestety czasochłonny. Najczęściej ćwiczenia artykulacyjne, od których zaczynamy sprowadzają się do usprawnienia pracy języka (szczególnie ruchów góra-dół) oraz uzyskania drgań czubka języka, a później do wprowadzania głoski w różnych sylabach, opozycjach i wyrazach.
Jakie pomoce można wykorzystać do wspomagania artykulacji głoski [r] ?
Na początek warto zaopatrzyć się w obrazki bądź wyrazy zawierające tylko jedną grupę spółgłoskową z głoską [r], dziecku łatwiej będzie skupić się na wymowie podobnych układów artykulacyjnych, a jednocześnie pozwoli to na wielokrotne powtórzenie głoski. Zbiór kolorowych obrazków i podpisów posegregowanych w grupy, ułożonych zgodnie ze stopniem trudności, a przy tym jednoznacznych oraz praktycznych w użyciu znajdziemy w książce Iwony Michalak-Widery Rerki. Każda ze stron zawiera grupę wyrazów zbudowanych z takich samych sylab zawierających głoskę [r]. Kartki po wycięciu tworzą ogromny zbiór dwustronnych kartoników (wykonanych z lakierowanego, usztywnianego papieru) i mogą posłużyć jako materiał obrazkowo-wyrazowy bądź element gry do wykorzystania podczas zajęć.
Podobną formę obrazkowo-wyrazową zawierają karty UniLOGO. Plansze wykonane są z usztywnianego papieru, a karty po wycięciu stanowią dwustronny, bardzo obszerny zestaw wyrazów z głoską [r] zamknięty w teczce. Z jednej strony znajdziemy czarno-biały obrazek (schematyczny, bardzo prosty, a jednocześnie wymowny i jednoznaczny), a z drugiej podpis w trzech wariantach zapisu (w całości, w podziale na sylaby oraz w liniaturze). Pomoc fantastycznie sprawdza się w pracy ze starszymi dziećmi, a także dorosłymi którzy wolą operować obrazkami w odcieniach szarości.
W długotrwałej pracy nad artykulacją nie sposób pominąć Gier logopedycznych z głoską R od Wydawnictwa Edukacyjnego. Teczka – poza pionkami i kostką – zawiera warianty zupełnie różnych gier oraz kart niezbędnych do wspólnej zabawy.
Wśród tytułów znajdziemy między innymi: W świecie dinozaurów, Ptasie trele, Wesołe miasteczko, W galerii handlowej i inne. Każda z gier jest mocno zróżnicowana zarówno pod względem tematycznym jak i aktywizującym do pracy nad artykulacją, w każdej znajdziemy też wyrazy pozwalające ćwiczyć inne zestawienie głosek. Gry mają też walor edukacyjny więc poza nauką wymowy możemy zgłębić interesujący nas temat i dowiedzieć się czegoś nowego.
Ćwiczeniami urozmaicającymi zajęcia logopedyczne są różnego rodzaju wierszyki i rymowanki, zawsze prowadzają one nieco humoru, są dobrym „przerywnikiem” żmudnych prób czy powtórzeń, a przede wszystkich ich melodyjność sprawia, że dzieci chętnie powtarzają je nie tylko w gabinecie, ale też w domu czy przedszkolu. Jakiś czas temu ukazała się seria zeszytów „Akademia wzorowej wymowy” a wśród nich m.in. Rymowanki i wierszyki do języka gimnastyki L/R MIX. Zeszyt w formacie A4 zawiera kilkadziesiąt krótkich rymowanek z obrazkami oraz naklejkami do ćwiczeń prawidłowej wymowy głoski L i R. Na każdej ze stron dodatkowo umieszczone zostały zadania/podpowiedzi dla rodzica, aby zaktywizować dziecko nie tylko do powtarzania wierszyków, ale także do wykonywania innych ćwiczeń np. rysowania, opowiadania, mówienia z różnym natężeniem, poszukiwania, wskazywania itp.
Zupełnym odkryciem dla mnie i absolutnym hitem dla dzieci starszych okazały się Magiczne Kwadraty Logopedyczne z głoską R. Książka przemyślana pod każdym względem zawiera pozornie prosty układ liter z głoską [r] w izolacji bądź sylabie oraz od kilku do kilkunastu zagadek, pytań czy niedokończonych zdań do których odpowiedzi musimy poszukać właśnie w magicznym kwadracie. Każdy wyraz zawiera ćwiczoną głoskę i zbudowany jest tylko z liter umieszczonych w kwadracie na danej stronie. Forma przypomina trochę rozwiązywanie krzyżówek, a tematyka jest na tyle różnorodna, także pod względem trudności, że z pozoru prosta odpowiedź nie zawsze taką jest.
Ciekawą alternatywą dla zagadek jest propozycja Wydawnictwa Palatum o tajemniczym tytule Dlaczego ryba w stawie pływa? .. czyli logopedyczne zagadki z głoską r. Wewnątrz zgrabnego pudełka znajdziemy kilkadziesiąt niewielkich kartoników z zagadkami obrazkowymi dla dzieci. Zgadywanki ubrane są dodatkowo w rymy przez co szybko wpadają w ucho, a odpowiedź – nawet jeśli mogłaby sprawić kłopot – nasuwa się sama dzięki podobieństwu brzmieniowemu wyrazów.
Klasykiem wśród gier jest znane wszystkim Kółko i krzyżyk, dzięki Wydawnictwu Annał z łatwością może nam posłużyć także do ćwiczeń nad głoską [r]. Książka zawiera opis kilkudziesięciu gier opartych na zasadach kółko i krzyżyk, dodatkowo w zestawie znajdziemy kolorowe obrazki z podpisami, kości do gry czy żetony, a całość pozwala nam na wiele modyfikacji podczas ćwiczeń artykulacyjnych.
A dla dorosłych?
Fajnie zebrany materiał.Świetna podpowiedź dla świadomych rodziców zaangażowanych w terapię swojego dziecka
Bardzo dziękuję Pani Beato. Pozdrawiam 🙂